سید محمود حسابی (زاده: ۳ اسفند ۱۲۸۱ – درگذشت: ۱۲ شهریور ۱۳۷۱) با نام اصلی محمود خان میرزا حسابی معروف به پروفسور حسابی فیزیکدان، سناتور، وزیر آموزش و پرورش و بنیانگذار فیزیک دانشگاهی در ایران بود.
زادروز : ۳ اسفند ۱۲۸۱ – ۲۳ فوریه ۱۹۰۳
میدان شاهپور، بازارچه قوام الدوله، تهران، ایران
درگذشت : ۱۲ شهریور ۱۳۷۱ – ۳ سپتامبر ۱۹۹۲ (۸۹ ساله)
بیمارستان قلب دانشگاه ژنو، ژنو، سوئیس
آرامگاه : شهر دانشگاهی تفرش
محل زندگی : ایران ، فرانسه ، لبنان ، آمریکا
ملیت : ایران
نام‌های دیگر : پروفسور سید محمود حسابی، پروفسور حسابی،
تحصیلات :
لیسانس ادبیات از دانشگاه آمریکایی بیروت (۱۲۹۹ ه.ش)
لیسانس مهندسی راه و ساختمان از دانشگاه فرانسوری بیروت (۱۳۰۱ ه.ش)
لیسانس ریاضیات، ستاره شناسی و زیست شناسی از دانشگاه آمریکایی بیروت (۱۳۰۳ ه.ش)
لیسانس مهندسی برق از دانشکده برق پاریس (۱۳۰۴ ه.ش)
لیسانس مهندسی معدن از مدرسه عالی معدن پاریس (۱۳۰۵ ه.ش)
دکتری فیزیک از دانشگاه سوربن فرانسه (۱۳۰۵ ه.ش)
از دانشگاه : دانشگاه تهران، دانشگاه سوربن، دانشگاه پرینستون، دانشگاه شیکاگو
پیشه : فیزیکدان، سناتور، وزیر آموزش و پرورش
نقش‌های برجسته : طرح تاسیس دانشگاه تهران
تعیین ساعت ایران
پایه گذاری مرکز تحقیقات اتمی دانشگاه تهران
راه اندازی راکتور اتمی دانشگاه تهران و ایجاد سازمان انرژی اتمی ایران
ساخت اولین آزمایشگاه علوم پایه در ایران
ساخت اولین رادیو در ایران
ساخت اولین آنتن فرستنده در ایران
ساخت اولین رصدخانه نوین در ایران
ساخت اولین لیزر در ایران
ساخت اولین مرکز زلزله شناسی در ایران
ساخت اولین ایستگاه هواشناسی در ایران
و…
لقب : پدر علم فیزیک ایران، پدر مهندسی نوین ایران، پدر فرهنگستان ایران، پدر علوم نوین ایران
دوره : حکومت پهلوی ، جمهوری اسلامی ایران
دین : اسلام
همسر : صدیقه حائری
فرزندان : ایرج حسابی – انوشه حسابی
والدین : پدر: عباس معزالسلطنه – مادر: گوشاد حسابی
جایزه‌ها : نشان علمی کوماندور دولالوژیون دونور
نشان علمی افیسیه دولالژیون دونور
مرد اول علمی جهان در سال ۱۹۹۰
زندگی
سید محمود حسابی درتاریخ ۳ اسفند سال۱۲۸۱ه.ش در محله بازارچه قوام الدوله، میدان شاهپور تهران متولد شد. پدرش (سید عباس معزالسلطنه) و مادرش (گوهرشاد حسابی) هر دو اهل تفرش و از سادات تفرش بودند. او چهار سال اول دوران کودکی‌اش را در تهران سپری نمود. خانوادهء او به کارهای دولتی و سیاسی اشتغال داشتند و آثار خدمات آبادانی مانند قنات و مسجد از جد ایشان در تهران موجود است. محمود چهار ساله بود که پدربزرگش سفیر ایران در عراق شد و همراه خانواده اش به بغداد رفت. پس از دو سال توقف در آن شهر با خانواده به دمشق رفتند و سال بعد به بیروت منتقل شدند.
درهفت سالگی تحصیلات ابتدایی خود را در بیروت با تنگدستی و مرارتهای دوری از میهن، در مدرسه کشیش‌های فرانسوی آغاز کرد. در همان زمان تعلیمات مذهبی و ادبیات فارسی را نزد مادرش فرا می‌گرفت. او قرآن و دیوان حافظ را از حفظ می‌دانست. او همچنین بر کتب بوستان، گلستان سعدی،شاهنامه فردوسی، مثنوی مولوی و منشات قائم مقام فراهانی اشراف کامل داشت.
حسابی با شعر و موسیقی سنتی ایران و موسیقی کلاسیک غرب به خوبی آشنا بود. او در نواختن ویولن و پیانو مهارت داشت. وی در چند رشته ورزشی نیز موفقیت‌هایی کسب کرد، از جمله کسب مدرک نجات غریق در رشته شنا در دوران نوجوانی در بیروت. محمود حسابی در ۱۲شهریور سال ۱۳۷۱هجری شمسی در بیمارستان دانشگاه ژنو درگذشت. آرامگاه (خانوادگی) وی در شهر تفرش قرار دارد.
تحصیلات مقدماتی
درهفت سالگی تحصیلات ابتدایی خود را در بیروت، با تنگدستی و مرارت های دور از وطن در مدرسه کشیش های فرانسوی آغاز کردند و همزمان، توسط مادر فداکار، متدین و فاضله خود (خانم گوهرشاد حسابی) تحت آموزش تعلیمات مذهبی و ادبیات فارسی قرار گرفتند.
وی قرآن کریم را حفظ و به آن اعتقادی ژرف داشتند. دیوان حافظ را نیز از برداشته و به بوستان و گلستان سعدی، شاهنامه فردوسی، مثنوی مولوی، منشات قائم مقام اشراف کامل داشتند.
شروع تحصیلات متوسطه او مصادف با آغاز جنگ جهانی اول و تعطیلی مدارس فرانسوی زبان بیروت بود. از این رو به مدت دو سال در منزل به تحصیل پرداخت. پس از آن در کالج آمریکایی بیروت و سپس در کالج پروتستان لبنان از سال ۱۲۹۸ تا ۱۲۹۶ش به تحصیلات خود ادامه داد.
در تمام این دوران پیوسته رتبه نخست را در میان هم شاگردی های خارجی خود کسب می کردند و هوش و ذکاوت ایشان تحسین همگان را بر می انگیخت.
تحصیلات دانشگاهی
در سن هفده سالگی لیسانس ادبیات، و در سن نوزده سالگی لیسانس بیولوژی را اخذ نمود. پس از آن در رشته مهندسی راه و ساختمان از دانشکده فرانسوی مهندسی در بیروت فارغ التحصیل شد. در آن دوران با اشتغال در نقشه کشی و راهسازی، به امرار معاش خانواده کمک می کرد.
شرکت راهسازی فرانسوی که محمود حسابی در آن مشغول به کار بودند، به پاس قدردانی از زحماتشان، ایشان را برای ادامه تحصیل به کشور فرانسه اعزام کرد و بدین ترتیب در سال ۱۹۲۴م به مدرسه عالی برق پاریس وارد و در سال ۱۹۲۵ م فارغ التحصیل شدند.
همزمان با تحصیل در رشته معدن، در راه آهن برقی فرانسه مشغول به کار گردیدند و پس از پایان تحصیل در این رشته کار خود را در معادن آهن شمال فرانسه و معادن زغال سنگ ایالت “سار” آغاز کردند. سپس به دلیل وجود روحیه علمی، به تحصیل و تحقیق، در دانشگاه سوربن، در رشته فیزیک پرداختند و در سال ۱۹۲۷ م در سن بیست و پنج سالگی دانشنامه دکترای فیزیک خود را، با ارائه رساله ای تحت عنوان “حساسیت سلول های فتوالکتریک”، با درجه عالی دریافت کردند.
برخی مدعی‌اند محمود حسابی تنها شاگرد ایرانی آلبرت اینشتین بوده است در حالی که رضا منصوری معتقد است حسابی آلبرت آینشتین را تنها یکبار در دیداری عمومی ملاقات کرده است.
او همچنین در رشته‌های پزشکی، ریاضیات و ستاره شناسی به تحصیلات دانشگاهی پرداخت.
بازگشت به ایران
تحصیلات رسمی دکتر حسابی در سال ۱۳۰۶ با اخذ درجه ی دکترای فیزیک از دانشگاه سوربن فرانسه خاتمه یافت. او در مدت تحصیل خود زبان های عربی، انگلیسی، فرانسه و آلمانی را آموخته بود به طوری که می توانست از نوشته های علمی و فنی آنها به خوبی استفاده کند.
در ضمن تحصیل رسمی در چند رشته ورزشی از جمله شنا موفقیت هایی کسب کرد. پروفسور حسابی به دلیل عشق به میهن و با وجود امکان ادامه تحقیقات در خارج از کشور در سال ۱۳۰۶به ایران بازگشت و با ایمان و تعهد، به خدمتی خستگی ناپذیر پرداخت تا جوانان ایرانی را با علوم نوین آشنا سازد، ایشان بعد از بازگشت در وزارت فواید عامه (وزارت راه و ترابری) به عنوان مهندس راهسازی استخدام شدند.
پایه گذاری علوم نوین و تاسیس دارالمعلمین و دانشسرای عالی، دانشکده های فنی و علوم دانشگاه تهران، نگارش ده ها کتاب و جزوه و راه اندازی و پایه گذاری فیزیک و مهندسی نوین، ایشان را به نامپدر علم فیزیک و مهندسی نوین ایران در کشور معروف کرد.
تدریس
یک سال بعد از استخدام در وزارت فواید عامه، مدرسه ی مهندسی وزارت به کوشش او تأسیس شد و بخشی از تدوین نظامنامه آن را خود به عهده گرفت. در همین سال نقشه ساختمانی راه ساحلی سراسری میان بندرهای خلیج فارس، از بوشهر تا بندر لنگه را تهیه کرد. در سال ۱۳۰۷ به سبب افزایش مدرسه های متوسطه و احتیاج به معلم برای تدریس در آنها، دارالمعلمین عالی را تأسیس شد. دکتر حسابی در قسمت علمی این مؤسسه در رشته ی فیزیک و شیمی به تدریس فیزیک پرداخت. دارالمعلمین عالی در سال ۱۳۲۱ به دانشسرا تغییر نام یافت و دکتر حسابی همچنان به تدریس در آن مؤسسه تربیتی مشغول بود. در سال ۱۳۱۳ دانشگاه تهران را با همکاری جمعی از فرهنگ پروران تأسیس کرد و دانشکده فنی را بنیان نهاد و مدت دو سال ریاست دانشکده ی فنی و تدریس در آن را برعهده داشت. پس از مدتی دانشکده علوم دانشگاه تهران را بنیان نهاد. ریاست این دانشکده از ۱۳۲۱ تا ۱۳۲۷ و از ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۶ به عهده ایشان بود. از آغاز کار دانشکده علوم تدریس بعضی از درسهای فیزیک را عهده دار بود تا آن که شاگردانی که خود تربیت کرده بود به مقام استادی رسیدند و ایشان فقط به تدریس اپتیک پرداختند.
اخلاق و روحیات
استاد مردی خوش رو، فروتن و با وقار بودند. کم سخن می گفتند و بسیار می اندیشیدند. قناعت و صرفه جویی از خصوصیات اخلاق ایشان بود وهرچه دراختیارشان قرار می گرفت به عنوان نعمتی الهی در نظر می گرفتند. واز آن کمال استفاده را می بردند. هیچ گاه از تحصیل علم غافل نشدند و در طول سی وهشت سال پایانی عمر، شبی یک ساعت به فراگیری زبان آلمانی می پرداختند. مطالعه و تحقیق بر روی مطالب گوناگون، محاسبات تئوری بی نهایت بودن ذرات، گوش دادن به اخبار داخلی و رادیوهای خارجی، باغبانی، آهنگری، نجاری و ابداعات علمی و صنعتی از سرگرمی های ایشان بود. به همسروفرزندان خود عشق می ورزیدند و به آنها احترام می گذاردند. با وجود مشغله بسیار، همواره می کوشیدند از هر فرصتی برای تبادل نظروهمنشینی با آنها استفاده نمایند. هرشب دو ساعت را به آموزش مطالب گوناگون و پاسخ گویی به سوالات درسی فرزندانشان و همچنین ساعتی را به آموزش فرزندان همسایگان اختصاص می دادند.
خدمات و اقدامات ارزشمند
آثار و خدمات دکتر حسابی در عمر طولانی و مؤثرشان عبارت از تربیت مستقیم چند هزار مهندس، استاد و دبیر فیزیک، پایه گذاری چند نهاد علمی و فنی، تألیف و انتشار چندین کتاب و مقاله ی علمی. سراسر زندگی دکتر محمود حسابی در جریان آموزش و پرورش کشور بود. او بیش از شصت سال به آموزش فیزیک اشتغال داشت. در سال ۱۳۶۶ در کنگره ی شصت سال فیزیک که به مناسبت بزرگداشت استاد برپا شد از خدمات ایشان به عنوان پدر فیزیک ایران قدردانی شد. وی همچنین به دریافت بالاترین نشان علمی فرانسه یعنی لژیون دونور مفتخر گردید و درسال ۱۹۹۰به عنوان «مرد اول علمی جهان» برگزیده شد.
پدر علم فیزیک ایران، پدر مهندسی نوین ایران، پدر فرهنگستان ایران، پدر علوم نوین ایران از القاب ایشان بود. برخی از اقدامات ارزشمند دکتر حسابی در کشور عبارتند از:
اولین نقشه برداری فنی و تخصصی کشور (راه بندرلنگه به بوشهر)
اولین راهسازی مدرن و علمی ایران (راه تهران به دربندسر)
پایه گذاری دارالمعلمین عالی
پایه گذاری دانشسرای عالی
ساخت اولین رادیو در کشور
راه اندازی اولین آنتن فرستنده در کشور
راه اندازی اولین مرکز زلزله شناسی کشور
راه اندازی اولین رآکتور اتمی سازمان انرژی اتمی کشور
راه اندازی اولین دستگاه رادیولوژی در ایران
محاسبه و تعیین ساعت رسمی ایران
پایه گذاری اولین بیمارستان خصوصی در ایران، به نام بیمارستان گوهرشاد
شرکت در پایه گذاری فرهنگستان ایران و ایجاد انجمن زبان فارسی
تدوین اساسنامه طرح تاسیس دانشگاه تهران
پایه گذاری دانشکده فنی دانشگاه تهران
پایه گذاری دانشکده علوم دانشگاه تهران
پایه گذاری شورای عالی معارف
پایه گذاری مرکز عدسی سازی اپتیک کاربردی در دانشکده علوم دانشگاه تهران
پایه گذاری بخش آکوستیک در دانشگاه و اندازه گیری فواصل گام‌های موسیقی ایرانی به روش علمی
پایه گذاری انجمن موسیقی ایران و مرکز پژوهش‌های موسیقی
پایه گذاری و برنامه ریزی آموزش نوین ابتدایی و دبیرستانی
پایه گذاری موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران
پایه گذاری مرکز تحقیقات اتمی دانشگاه تهران
پایه گذاری سازمان انرژی اتمی ایران
پایه گذاری اولین رصدخانه نوین در ایران
پایه گذاری مرکز مدرن تعقیب ماهواره‌ها در شیراز
پایه گذاری مرکز مخابرات اسدآباد همدان
پایه گذاری کمیته پژوهشی فضای ایران
ایجاد اولین ایستگاه هواشناسی کشور (در ساختمان دانشسرای عالی در نگارستان دانشگاه تهران)
تدوین اساسنامه و تاسیس موسسه ملی استاندارد
تدوین آیین نامه کارخانجات نساجی کشور و رساله چگونگی حمایت دولت در رشد این صنعت
پایه گذاری واحد تحقیقاتی صنعتی سغدایی (پژوهش و صنعت در الکترونیک، فیزیک، فیزیک اپتیک، هوش مصنوعی)
راه اندازی اولین آسیاب آبی تولید برق (ژنراتور) در کشور
ایجاد اولین کارگاه‌های تجربی در علوم کاربردی در ایران
ایجاد اولین آزمایشگاه علوم پایه در کشور
پژوهش های فرهنگی
پژوهش های فرهنگی استاد شامل رساله راه ما ( ۱۹۳۵ )، کتاب نام های ایرانی (۱۳۱۹) و رساله ای درباره فیزیک جدید و فلسفه ی ایران باستان است. در زمینه ی زبان، کتاب های وندها و گهواره های فارسی (۱۳۶۸)، فرهنگ حسابی ۳۷۲ ، رساله ی توانایی زبان فارسی(۱۳۵۰) از آثار ماندنی در فرهنگ فارسی هستند.
دکتر حسابی در سال ۱۳۱۴ عضو پیوسته ی فرهنگستان ایران شد. علاوه بر این عضو شورای عالی فرهنگ، عضو انجمن اصطلاحات علمی، رئیس پژوهش فضای ایران در هنگام تشکیل آن و رئیس انجمن ژئوفیزیک ایران به هنگام تشکیل آن بود در بسیاری از کنفرانس های علمی شرکت داشت و با بسیاری از نامداران جهان علم در ارتباط بود.
فعالیت های سیاسی
دکتر حسابی علاوه بر فعالیت های علمی و کارهای تحقیقاتی در امور سیاسی و اداری و قانونگذاری کشور نیر مؤثر بود. ایشان عضو هیأتی بود که از شرکت نفت انگلیس خلع ید کرد و نخستین رئیس هیأت مدیره و مدیر عامل شرکت ملی نفت ایران شد. در سال ۱۳۳۰ به وزارت فرهنگ ایران در دولت مصدق منصوب شد. پس از آن به مجلس سنا راه یافت و تا سال ۱۳۴۲ در این سمت باقی ماند. او با طرح قرار داد ننگین کنسرسیوم و کاپیتولاسیون و نیز با عضویت دولت ایران در قرارداد سنتو در مجلس مخالفت کرد. در سال ۱۹۵۷ به عنوان سناتور انتخابی تهران وارد مجلس چهارم سنا شد. وی هچنین وزیر آموزش و پرورش کابینه محمد مصدق در سال‌های ۱۹۵۱- ۱۹۵۲ بوده است.
نویسندگان مورد علاقه
پروفسور محمود حسابی به آثار نویسندگان و شعرایی چون: حافظ، سعدی، فردوسی، مولوی، نظامی، باباطاهر، آندره ژید، شکسپیر، شلی، فالکنر، آناتول، فرانس، ولتر، هکسلی، همینگوی، راسل، بودلر، راسین، رامبو، ورلن و… علاقه داشت.
ارتباط با بزرگان
پروفسور اینشتین، برگمان، بلاکت، دیراک، شرودینگر، بور، تلر، بورن، فرمی، فون نویمن، گودال، ویتسکر، برتراند راسل، آندره ژید و استاد مطهری، علامه محمد تقی جعفری، استاد ابوالقاسم حالت، استاد شیخ الملک، کمال الملک و … ازجمله بزرگانی بودند که استاد با ایشان در ارتباط بود.
مراکز تحقیق
دانشگاه سوربن: تحقیق بر روی سلول های فتوالکتریک
دانشگاه تهران: تحقیق بر روی نظریه بی نهایت بودن ذرات و عبور نور از مجاورت ماده
دانشگاه شیکاگو امریکا: تحقیق بر روی عبور نور از مجاورت ماده به توصیه پروفسور اینشتین
دانشگاه پرینستن امریکا: تحقیق بر روی نظریه بی نهایت بودن ذرات به عنوان تنها دستیار ایرانی پروفسور اینشتین
مرکز تحقیقات سرن سوییس: تحقیق بر روی نظریه بی نهایت بودن ذرات
شاگردان برجسته
پروفسورحسابی شاگردان برجسته زیادی را تربیت کردند. اما از میان همه آنها می‌توان به دو چهره مشهوراشاره نمود که عبارتند از: دکتر مصطفی چمران و پروفسور منوچهر جمالی.
درباره دکتر حسابی، بزرگنمایی شده ؟!
اغراق‌هایی که در بیان مرتبه علمی دکترحسابی و روابط وی با دانشمندان آن عصر در نشریات و کتاب‌های درسی مطرح شده است اعتراض برخی چهره‌های دانشگاهی را بر انگیخته است. طرح اعطای عنوان مرد علمی سال ۱۹۹۰در رشته فیزیک از سوی مرکز بین المللی زندگی‌نامه‌ها (کمبریج) به محمود حسابی، به دلیل بی‌اعتبار بودن صادرکننده آن خدمات درخشان علمی حسابی را خدشه دار کرد.
رضا منصوری، عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف و معاون سابق وزارت علوم، شاید مهم ترین منتقد “غلو در توصیف مقام علمی دکتر محمود حسابی” باشد. او در این زمینه، مقالاتی نوشته و در مجموع معتقد است فرزند دکتر حسابی، ایرج حسابی، با انگیزه های گوناگون، سخنانی را به عنوان “واقعیت زندگی دکتر حسابی” به خورد جامعه ایران می دهد که به هیچ وجه صحت ندارند.
وی همچنین از بزرگنمایی دکتر حسابی در کتب درسی آموزش و پرورش نیز انتقاد می کند و تحویل دادن “دروغ های علمی” به دانش آموزان ایرانی را نکوهش می کند.
رضا منصوری در مصاحبه ای می‌گوید: مرحوم حسابی زمانی مقاله ای می‌فرستد برای مجله ای در پاریس در مورد آنچه در کتب درسی مدارس ما یا برپاکنندگان کتیبه ای در دانشگاه اصفهان، آن را نظریه ای بسیار عمیق و برتر از نظریه‌های انیشتین تلقی کرده‌اند. منصوری ادعا کرد بنابر اسناد تاریخی این مقاله برای داوری به سینج، نسبیت دان معروف، داده میشود که داور به دلیل برخی اشتباهات محاسباتی آن مقاله را برای چاپ نمی پذیرد.
هادی اکبرزاده رییس انجمن فیزیک ایران نیز گفت: بخشی از مطالبی که در مورد حسابی از جمله همکاری و ارتباط وی با انشتین مطرح میشود اغراق‌آمیز و غیر واقعی است. وی همچنین گفت: انجمن فیزیک ایران در سال‌های اخیر همواره با طرح این قبیل مطالب اغراق‌آمیز برخورد کرده و از جمله در دوره قبلی هیات مدیره انجمن طی نامه ای به ریاست دانشگاه اصفهان به درج برخی مطالب غیرواقعی و اغراق آمیز در کتیبه یادبود حسابی اعتراض کرده‌است.
بزرگداشت ها
کنگره ۶۰ ساله فیزیک ایران، ۱۳۶۶ش. بزرگداشت پروفسور حسابی، پدر علم فیزیک ایران
نامگذاری تالار استاد دکتر حسابی در سازمان انرژی اتمی با شرکت پروفسور عبدالسلام، به پاس بنیان گذاری علم هسته ای و تاسیس رآکتور اتمی در ایران، به وسیله پروفسور حسابی، ۱۳۶۷
چهارراه و خیابان حسابی در تجریش، توسط شورای نامگذاری، ۱۳۲۰ش
خیابان حسابی در اراک، توسط شورای نامگذاری، به ابتکار جناب آقای دکتر قریب، ۱۳۴۰
مدارس مختلف در استان های کشو، به نام پروفسور حسابی،به پاس خدمات فرهنگی استاد، از ۱۳۲۰
کتابخانه پروفسور حسابی، به ابتکار شهرداری تهران، به پاس خدمات استاد، در منطقه ۱۷، ۱۳۷۱
اعطای جایزه حسابی، به بهترین پژوهش گر کشور، در علم فیزیک، از ۱۳۶۲
بلوار استاد حسابی در شهر مقدس مشهد ۱۳۷۸
بلوار دکتر حسابی در شیراز ۱۳۷۹
خیابان دکتر حسابی در دماوند ۱۳۶۶
بلوار پروفسور حسابی در کرج ۱۳۷۴
خیابان دکتر حسابی در رشت ۱۳۷۷
بلوار دکتر حسابی در شاهین شهر ۱۳۷۶
ساختمان دکتر حسابی در دانشگاه اراک ۱۳۷۶
سالن آزمایشگاه دکتر حسابی در دانشگاه آزاد اراک ۱۳۷۶
نامگذاری تعدادی از شعبات بانک ها به نام پروفسور حسابی
نامگذاری مجتمع آموزشی در بافق یزد و…
موزه دکتر حسابی
اندک زمانی پس از مرگ حسابی در سال ۱۳۷۲، خانه او تبدیل به موزه ای شد که در آن وسایل شخصی، مدارک علمی و تحصیلی، نشان‌ها و تقدیرنامه‌ها و عکس‌های قدیمی و متن نطق‌ها و نوشته‌ها در آن به نمایش گذاشته شده است. این موزه در خیابان تجریش – خیابان مقصودبیک قرار دارد.
تالیفات
نوشته های دکتر حسابی شامل ۲۱ کتاب، رساله و مقاله است. این نوشته ها در سه زمینه ی فیزیک، زبان فارسی و پژوهش های فرهنگی است. در موضوع فیزیک، علاوه بر رساله ی دکتری درباره ی حساسیت سلول های فوتوالکتریک (۱۹۲۷) شش جلد کتاب و شش مقاله منتشر کرده اند که عبارتند از:
کتاب فیزیک دوره اول متوسطه ۱۳۱۸
کتاب دیدگانی فیزیک دانشگاه تهران ۱۳۴۰
نگره کاهنربایی ۱۳۴۵
فیزیک حالت جامد ۱۳۴۸
دیدگانی کوانتیک ۱۳۵۸
الکترودینامیک Essaid Interpretation des Ondes de Broylie
تفسیر امواج دو بر در شش رساله با عنوان A Strain Theory of Matter
مقاله ای درباره ی پیشنهاد تفسیر قانون جاذبه ی عمومی نیوتون و قانون میدان الکتریکی ماکسول چاپ شده در گزارش ذرات اصلی در دانشگاه کمبریج انگلیس ۱۹۴۶
مقاله ای درباره ی ذرات پیوسته Continuous چاپ شده به وسیله ی آکادمی علوم امریکا ۱۹۴۷
مقاله ای درباره ی مدل بی نهایت گسترده در نشریه ی فیزیک فرانسه
رساله ای درباره ی نظریه ذره های بی نهایت گسترده
تئوری معروف دکتر حسابی
دکتر حسابی یکبار تابستان برای مدت کوتاهی به ایران بازگشت و در خانه ای متعلق به آقای جمارانی تابستان را سپری می کرد و در همین ایام در حین مطالعات به این فکر افتادند که علت وجود خاصیتهای ذرات اصلی باید در این باشد که این ذرات بی نهایت گسترده اند و هر ذره ای در تمام فضا پخش است و نیز هر ذره ای بر ذرات دیگر تاثیر می گذارد. به این ترتیب به فکر آزمایشی افتاد که این نظریه را اثبات و یا نفی کند. او با خود فکر کرد اگر این تئوری صحیح باشد باید چگالی یک ذره مادی به تدریج با فاصله از آن کم شود و نه اینکه یک مرتبه به صفر برسد و نباید ذره مادی شعاع معینی داشته باشد. پس در اینصورت نور اگر از نزدیکی جسمی عبور کند باید منحرف شود. پس از اینکه محاسبات مربوط به قسمت تئوری این نظریه را به پایان رسانید پس از بازگشت به امریکا به راهنمایی پرفسور انیشتین در دانشگاه پرنیستون به تحقیقات در این زمینه پرداخت. پرفسور انیشتین قسمت نظری تئوری را مطالعه کرد و دکتر حسابی را به ادامه کار تشویق کرد. دکتر حسابی به راهنمایی پرفسور انیشتین به تکمیل نظریه پرداخت سپس یک سال دیگر در دانشگاه شیکاگو به کار پرداخت و آزمایشهایی در این زمینه انجام داد. وی با داشتن یک انتر فرومتر دقیق توانست فاصله نوری را در عبور از مجاورت یک میله اندازه بگیرد و چون نتیجه مثبت بود آکادمی علوم آمریکا نظریه دکتر حسابی را به چاپ رسانید. برخی همکاران از نامأنوس بودن و جدید بودن این فکر متعجب شدند و برخی از این نظریه استقبال کردند.
شرح آزمایشهای انجام شده و نتیجه آن
در اثبات نظریه دکتر حسابی اگر در آزمایش, نور باریک لیزر از مجاورت یک میله وزین چگال عبور داده شود، سرعت نور کم می شود. در نتیجه پرتو لیزر منحرف میگردد.
هرگاه پرتو لیزر بطور مناسبی از میان دو جسم سنگین که در فاصله ای از هم قرار دارند عبور داده شود انحراف آن هنگام عبور از مجاورت جسم اول و سپس از مجاورت جسم دوم به خوبی معلوم میشود و این انحراف قابل عکسبرداری است. این آزمایش گسترده بودن ذره را نشان می دهد. بر طبق این آزمایش انحراف زیاد پرتو لیزر فقط در اثر پراش نبوده بلکه مربوط به جسم است. بر حسب این نظریه هر ذره، مثلاً الکترون, کوارک یا گلویون نقطه شکل نیست بلکه بی نهایت گسترده است و در مرکز آن چگالی بسیار زیاد بوده و هر چه از مرکز فاصله بیشتر شود آن چگالی بتدریج کم می شود. بنابراین یک پرتو نور از یک فضای چگالی عبور کرده و شکست پیدا میکند و انحراف می یابد.
اختلاف تئوری بی نهایت بودن ذرات با تئوریهای قبلی
در تئوریهای قبلی هر ذره قسمت کوچکی از فضا را در بر دارد یعنی دارای شعاع معینی است و خارج از آن این ذره وجود ندارد ولی در این تئوری ذره تا بی نهایت گسترده است و قسمتی از آن در همه جا وجود دارد. در تئوریهای جاری نیروی بین دو ذره از تبادل ذرات دیگر ناشی می شود و این نیرو مانند توپی در ورزش بین دو بازیکن رد و بدل می شود و این همان ارتباطی است که یبن آنها حاکم است و در تئوریهای جاری تبادل ذرات دیگری این ارتباط میان دو ذره را ایجاد میکند. مثلاً نوترون که بین دو ذره مبادله می شود,اما در تئوری دکتر حسابی ارتباط بین دو ذره همان ارتباط گسترده ایست که درهمه جا بعلت موجودیت آنها در تمام فضا بین آنها وجود دارد.
ارتباط این تئوری با تئوری نسبیت انیشتین
تئوری انیشتین می گوید: خواص فضا در حضور ماده با خواص آن در نبود ماده فرق دارد، به عبارت ریاضی یعنی در نبود ماده، فضا تخت است ولی در مجاورت ماده فضا انحنا دارد. اگر بگوییم یک ذره در تمام فضا گسترده است در هر نقطه از فضا چگالی ماده وجود دارد و سرعت نور به آن چگالی بستگی دارد به زبان ریاضی به این چگالی می توان انحنای فضا گفت.
ارتباط فلسفی این تئوری با فلسفه وحدت وجود
در این نگرش همه ذرات جهان بهم مرتبط هستند. زیرا فرض بر این است که هر ذره تا بی نهایت گسترده است و همه ذرات جهان در نقاط مختلف جهان با هم وجود دارند. یعنی در واقع قسمت کوچکی از تمام جهان در هر نقطه ای وجود دارد.
