بر اساس آمار منتشر شده، تعداد کاربران شبکه های اجتماعی در ایران اعلام شد. طبق این آمار، حدود 30 میلیون ایرانی در شبکه های اجتماعی و پیام رسان های خارجی عضو هستند. نکته‌ی قابل توجه اینجاست که شبکه های بومی همچنان در بین کاربران محبوب نیستند؛ اما دلیل عدم استقبال از این شبکه‌ها چیست؟
طبق آمارهایی که توسط مسئولان فضای مجازی کشور منتشر شده است، بیش از 40 میلیون دستگاه گوشی هوشمند موبایل در اختیار کاربران ایرانی قرار دارد و در این بین حدود 30 میلیون ایرانی از شبکه های اجتماعی استفاده می‌کنند؛ اما شبکه های اجتماعی بومی در جذب مخاطبان ایرانی موفق نبوده‌اند. این در حالیست که بر اساس سیاست‌های اقتصاد مقاومتی، یکی از ملزومات عمل به ده برابر کردن تولید محتوای داخلی، استفاده از ابزارهای بومی و متناسب با فرهنگ ایرانی اسلامی است که پیام‌رسان‌ها و شبکه های اجتماعی نقش پررنگی را در این زمینه ایفا می‌کنند.
توسعه‌ی فعالیت شبکه های اجتماعی و پیام‌رسان‌های بومی از اهمیت بسیاری برخوردار است و شورای عالی فضای مجازی با حضور سران سه قوه بارها در جلسات خود از این شبکه‌ها و ساماندهی استفاده از شبکه های خارجی حمایت کردند. از سه سال پیش و با گسترش استفاده از شبکه های اجتماعی در ایران، این موضوع مورد توجه دولت قرار گرفت و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات بارها از ایجاد شبکه های اجتماعی بومی در کشور استقبال کرد. برای این امر، ارائه‌ی زیرساخت‌های فنی و پهنای باند رایگان به ازای ترافیک اطلاعاتی تولید شده توسط این شبکه‌ها از اهمیت بسیاری برخوردار بوده و از جمله برنامه‌های حمایتی وزارت ارتباطات برای توسعه‌ی این شبکه ها محسوب می‌شود.
در حال حاضر، وزیر ارتباطات در 5 شبکه‌ی اجتماعی داخلی به نام‌های تبیان، کلوب، آپارات، زیگور و لنزور عضویت دارد و از دو پیام‌رسان ساینا و بیسفون نیز حمایت کرده است. واعظی با این اقدام، سعی کرده تا استفاده از شبکه های اجتماعی بومی را در ایران رونق بدهد و چندی پیش نیز در مصاحبه‌ای گفته بود که بازار هزار میلیارد تومانی برای فعالیت شبکه های اجتماعی بومی مهیا شده است.
با این وجود، بررسی‌ها نشان می‌دهد که شبکه های بومی در جذب مخاطب موفق نبوده‌اند و در زندگی کاربران ایرانی سهمی ندارند. از سوی دیگر شبکه های اجتماعی خارجی بسیار مورد توجه کاربران قرار گرفته و هر کاربر ایرانی چندین ساعت وقت خود را در این برنامه‌ها سپری می‌کنند.
در حال حاضر، آمار دقیقی از تعداد کاربران شبکه های اجتماعی در ایران وجود ندارد؛ اما بررسی‌های نشان می‌دهند که شبکه های اجتماعی تبیان، کلوب، فیس نما، فارس توییتر، افسران و هم‌میهن محبوبترین شبکه های بومی در کشور هستند که تعداد کاربران هر یک از آن‌ها، چند ده هزار نفر تخمین زده می‌شود. البته یکی از این شبکه‌ها مدعی شده که بیش از 6 میلیون کاربر فعال دارد اما در هر صورت واضح است که پیام‌رسان‌ها و شبکه های بومی با استقبال خوبی مواجه نشده‌اند.
این در حالیست که شبکه های اجتماعی خارجی، هر یک چندین میلیون کاربر در ایران دارند. به عنوان مثال تنها در پیام رسان تلگرام، حدود 100 هزار کانال توسط کاربران ایرانی ایجاد شده و روزانه بیش از یک میلیون و 200 هزار مطلب در آن‌ها تولید می‌شود. برخی از کانال‌ها بیش از یک میلیون عضو دارند و به این ترتیب هر مطلب تولید شده به طور متوسط 500 هزار بار در روز دیده می‌شود.
اوضاع در شبکه‌ی اجتماعی اینستاگرام نیز خیلی متفاوت نیست. کاربران ایرانی چندین میلیون فالوور در صفحات اینستاگرام دارند و در بسیاری از این صفحات در طول یک شبانه‌روز، بیش از 2 تا 3 هزار کامنت گذاشته می‌شود. همچنین دیده شده که برخی از مطالب در این شبکه‌ی اجتماعی، بیش از 100 تا 150 هزار لایک می‌خورد.
تلگرام و اینستاگرام به عنوان محبوبترین و پرطرفدارترین شبکه های اجتماعی در ایران محسوب می‌شوند، اما در صدر شبکه های پرطرفدار در دنیا قرار ندارند. تلگرام که بیشترین کاربر را در ایران دارد، حتی جزو 10 شبکه‌ی محبوب دنیا نیستند.
معاون محتوای موسسه فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان در مورد وضعیت عملکرد شبکه های اجتماعی بومی در ایران عنوان کرد که مشکلات بسیاری بر سر راه شبکه های اجتماعی داخلی وجود دارد و مسئله‌ی سرمایه‌گذاری و امکانات فنی از مهمترین این مشکلات هستند. حسین خسروی در ادامه افزود:
علاوه بر مسائل مربوط به حوزه‌ی کاربری شبکه های اجتماعی، برنامه‌ریزی دقیق و همه‌جانبه و توجه به ابعاد اقتصادی و حوزه‌ی سرمایه‌گذاری از اهمیت ویژه‌ای برای موفقیت این شبکه‌ها برخوردار است. شبکه های اجتماعی در دنیا، اهداف اقتصادی را جدی گرفته‌اند و با سرمایه‌گذاری‌های هنگفت، نقشه‌ی تجاری روشنی را برای خود در نظر گرفته‌اند.
ده‌ها پیام‌رسان بومی توسط بخش خصوصی در کشور راهاندازی شده است که بیشتر آن‌ها به دلیل نداشتن طرح اقتصادی قوی و درست، در حد و اندازه‌ی یک استارتاپ باقی ماندند و نتوانستند به موفقیتی دست پیدا کنند. در این حال ویژگی‌هایی مانند کاربرپسند بودن و خدمات جدید و جذاب، موجب شد تا کاربران ایرانی جذب شبکه‌های خارجی شوند.
معاون موسسه فرهنگی تبیان یکی دیگر از نقاط قوت شبکه های اجتماعی خارجی را بهره‌گیری از زیرساخت‌های فنی مناسب دانست و معتقد است که علاوه بر اهداف اقتصادی، حتما اهداف دیگری مانند اهداف فرهنگی، اطلاعاتی و جاسوسی در پس آن‌ها وجود دارد. به همین دلیل است که شبکه های خارجی از طرح اقتصادی مناسبی بهره می‌برند و به صورت هدفمند سرمایه‌گذاری می‌کنند تا برای تغییرات مهمی که تامین‌کننده‌ی منافع آن‌ها هستند، آماده باشند؛ اما در حال حاضر کمتر شبکه‌ی اجتماعی در کشور است که برنامه‌ی روشن و دقیقی از فعالیت‌های خود داشته باشد.
در مجموع، زیرساخت‌های فنی برای تشکیل شبکه های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها در کشور فراهم نیست و سرمایه‌گذاری خوبی برای این موضوع انجام نشده است. این در حالیست که شبکه‌هایی مانند تلگرام و اینستاگرام، صدها میلیون دلار هزینه می‌کنند؛ اما در کشور ما، چه در بخش خصوصی و چه در بخش دولتی به صورت مقطعی به مسئله نگاه می‌شود و خبری از برنامه‌ی بلندمدت نیست. مجموعه‌ی این عوامل باعث رقم خوردن تجربه‌ای ناموفق برای شبکه های اجتماعی بومی شده و لازم است تا بسته‌ای شامل منابع مالی و درآمدی، ترویج فرهنگی و توسعه‌ی عملی برای این شبکه‌ها تامین شود.
یکی دیگر از مسائل پراهمیت در شبکه های اجتماعی، استفاده از متخصصان آموزش‌دیده است. شواهد نشان می‌دهد شبکه های اجتماعی خارجی برای هر سرویس و خدمت تخصصی خود، ساعات زیادی را برای مطالعه و آموزش اختصاص می‌دهند. حسین خسروی، نبود نگاه رقابتی را نیز از اصلی‌ترین دلایل عدم موفقیت سرویس‌های بومی دانست و اضافه کرد:
ما در شبکه‌ها و پیام‌رسان‌های بومی، فضای رقابتی نمی‌بینیم که این یک ضعف بزرگ محسوب می‌شود. شبکه های بومی، نگاه رقابتی ندارند و یکدیگر را رصد نمی‌کنند؛ در حالی که شبکه های اجتماعی خارجی در عین رقابت با هم، برحسب منافع خود با همدیگر تعامل و اتفاق نظر دارند.
فیلتر کردن شبکه های اجتماعی در ایران تنها یک درمان مقطعی است
فیلتر کردن شبکه های اجتماعی در ایران یکی از راه‌های مقابله با آن‌ها و هدایت کاربران به سمت شبکه های داخلی بوده اما شواهد نشان می‌دهد که این امر نیز یک درمان مقطعی است. کاربران همواره به دنبال خدمات جذاب و پرکاربرد هستند و اگر چنین خدماتی را دریافت کنند، بدون توجه به اینکه این سرویس داخلی است و یا خارجی، جذب آن می‌شوند. همان‌طور که در سال گذشته بیشتر کاربران یک پیام‌رسان خارجی به دلیل ضعف کاربری و زیرساختی به یک پیام‌رسان دیگر کوچ کردند و این مسئله هیچ ارتباطی به فیلترینگ نداشته است.
کارشناس فضای مجازی در خصوص عدم اعتماد کاربران به شبکه های اجتماعی داخلی نیز عنوان کرد:
برخی از افراد تصور می‌کنند که در صورت استفاده از سرویس‌های داخلی، اطلاعاتشان تحت کنترل و نظارت قرار می‌گیرد؛ اما این موضوع کاملا غیرمنطقی است چرا که نظارت بر روی اطلاعات حتی در شبکه های خارجی نیز امکان‌پذیر است و هیچ تفاوتی از این لحاظ ندارد.
در همین رابطه، خسرو سلجوقی به عنوان مجری پروژه اقتصاد مقاومتی ده برابر کردن تولید محتوای داخلی در فضای مجازی می‌گوید که نباید شبکه های اجتماعی داخلی را با شبکه های خارجی همچون تلگرام و اینستاگرام مقایسه کرد. این شبکه‌ها بازار مشابهی ندارند و اگر موفقیت آن‌ها را در تعداد کاربران فعال بسنجیم، اصلا قابل قیاس نیستند. به همین دلیل نمی‌توان انتظار داشت که شبکه های بومی به اندازه‌ی شبکه های خارجی کاربر داشته باشند.
به گفته‌ی سلجوقی، قوانین و مقررات یکی از مهمترین عللی است که جلوی موفقیت شبکه های اجتماعی بومی را می‌گیرد و ریسک سرمایه‌گذاری از سوی بخش خصوصی را کاهش داده است. در واقع قوانینی که برای شبکه های داخلی وضع می‌شوند، به هیچ وجه برای شبکه های خارجی مصداق ندارند و حتی اگر شبکه های خارجی خلاف مقررات عمل کنند، کسب و کارشان در ایران تحت تاثیر قرار نمی‌گیرد.
عضو هیات عامل سازمان فناوری اطلاعات در مورد زیرساخت‌ها تاکید کرد که از نظر فنی مشکلی در این بخش وجود ندارد و موضوعات حمایتی نیز می‌تواند مباحث مالی را پوشش دهد؛ اما افراط و تفریط در اجرای قوانین و مقررات موجب شده تا سرمایه‌گذاری در حوزه‌ی شبکه های اجتماعی در ایران با مقاومت همراه شود و بسیاری از افراد حاضر نیستند که در این بخش ریسک کنند. بر این اساس باید سرویس‌های خارجی نیز بر طبق قوانین و مقررات کشور ما در ایران فعالیت کنند. به عنوان مثال فعالیت گوگل در چین به دلیل قوانینی که برای این شبکه وضع شده بود، مختل شد و پس از آن موتور جستجوی موفقی مانند بایدو در چین فعالیت خود را آغاز کرد. مشکل بین گوگل و کشور چین موضوعی سیاسی بود و مقوله‌ی فعالیت شبکه های اجتماعی در بیشتر کشورها نیز مباحث سیاسی و امنیتی دارد. اما فعالیت شبکه های اجتماعی در ایران از لحاظ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شفاف نیست و به همین خاطر، سرمایه‌گذاری در آن‌ها با ترس همراه شده است. با این وجود برآوردها نشان می‌دهد که در یک مقطع ده ساله از 1383 تا 1393 حتی با وجود رکود اقتصادی حاکم در کشور، بهترین حوزه‌ای که سرمایه‌گذاری در آن جواب داده و با سوددهی همراه بوده، حوزه‌ی فناوری اطلاعات بوده است.
سلجوقی در مورد تعداد کاربران شبکه های بومی نیز عنوان کرد که تاکنون هیچ یک از شبکه‌ها و پیام‌رسان‌های بومی به یک میلیون کاربر نرسیده‌‌اند و نتوانستند انتظارات را برآورده کنند. در حالی که شبکه‌ای مانند تلگرام چیزی حدود 40 میلیون کاربر دارد. سرویس خوب و پایدار، مهمترین اصل برای جذب کاربران است و در صورتی که شبکه های داخلی این امکانات و خدمات را در اختیار کاربران قرار دهند، قطعا به آن‌ها نیز اعتماد خواهد شد و شاهد تعداد کاربر بیشتری در این شبکه های بومی خواهیم بود.
تعداد کاربران شبکه های اجتماعی در ایران
ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر شورای عالی فضای مجازی نیز بر حمایت از شبکه های اجتماعی بومی تاکید کرد و آماری را از فعالیت شبکه های اجتماعی در ایران به اطلاع رساند که بر این اساس حدود 200 شبکه‌ی اجتماعی داخلی و خارجی در ایران فعالیت می‌کنند و هر یک از آن‌ها بالای 10 هزار عضو دارند. تعداد کاربران ایرانی تلگرام 24 میلیون برآورد می‌شود و 14 میلیون عضو ایرانی نیز در واتس اپ فعالیت می‌کنند. اینستاگرام هم بین 12 تا 14 میلیون کاربر در ایران دارد. مردم با توجه به نیاز و درخواست خود از سرویس، شبکه‌ی اجتماعی مورد علاقه‌ی خود را انتخاب می‌کنند.
فیروزآبادی در ادامه افزود که شبکه های غربی به دلیل قابلیت تکنولوژیکی بهتر و خدمات و امکانات مناسب‌تر توانسته‌اند تعداد کاربران بیشتری را جذب خود کنند و این موضوع امری کاملا طبیعی است. برای مثال، شبکه های خارجی می‌توانند از امکانات کلود (فضای ابری) و امکانات نرم‌افزاری خاص بهره ببرند؛ در حالی که استفاده از این امکانات در کشور ما با محدودیت‌هایی روبرو است. از سوی دیگر راهاندازی دیتاسنتر، محاسبات ابری و موارد این‌چنینی به پول و امکانات زیادی احتیاج دارد که در حال حاضر در توان ما نیست. شبکه های داخلی به دلیل اینکه مشتری ندارند باید جاذبه‌ی بیشتری داشته باشند تا بتوانند کاربران را به سوی خود بکشانند و پیش‌بینی می‌شود که حداکثر تا 3 سال آینده، شبکه‌ها و پیام‌رسان‌های داخلی بتوانند بازار را در اختیار بگیرند.
به این ترتیب، روز به روز بر تعداد شبکه های اجتماعی در ایران افزوده می‌شود و ارائه‌ی خلاقیت و نوآوری در کنار خدمات مناسب و جذاب برای کاربران می‌تواند موجب موفقیت شبکه های بومی شود. همچنین می‌توان با تعریف زیرساخت‌های قانونی، اعتماد کاربران را جلب کرد و به این کسب و کارها رونق ببخشد. موضوعی که جای خالی آن در توسعه‌ی کسب و کارهای دانش بنیان احساس می‌شود و در صورتی که قانون جامع و متمرکزی در زمینه‌ی حفظ اطلاعات کاربران فراهم شود، می‌توان به موفقیت این کسب و کارها در جذب بازار امیدوار بود.
