پرورش تفکر خلاق در کودکان
کودکان سرشار از خلاقیت هستند، زیرا هنوز در قید‌و‌بند قواعد و چارچوب‌های بزرگ‌ترها قرار نگرفته‌اند. اما مانند هرچیز دیگر، بزرگ‌ترها باید تفکر خلاق کودکان را هدایت کنند. این کار هم وظیفه‌ی والدین و هم وظیفه‌ی معلمان و مربیان است. در این مقاله، روش‌ها و بازی‌های متنوعی برای ایجاد و تقویت تفکر خلاق در کودکان به والدین و مسئولین مدارس یا مهدکودک‌ها معرفی شده است. قبل از خواندن این مقاله سعی کنید کلیشه‌ها و رسم‌و‌رسوم قدیمی را کنار بگذارید و با دیدگاهی باز با «چطور» همراه شوید.
همه‌ی ما اصولا خلاقیت شگفت‌انگیزی را در نقاشی‌ها، بازی‌ها و ابتکارات کودکان می‌بینیم. تفکر خلاق در کودکان در رنگ‌آمیزی خلاقانه‌شان، انشاها و زبان‌های رمزی و عجیب‌و‌غریبی که طراحی می‌کنند، دیده میشود. مدارس در شکوفایی تفکر خلاق در کودکان نقش مهمی دارند. آنها باید در جهت بهبود قدرت بیانکودکان بکوشند، شیوه‌ی حل مشکلات را به آنها بیاموزند و توانایی‌های هنری‌شان را پرورش بدهند.
مدارس و مهدکودک‌ها، بیشتر به تأمین امنیت و سلامت کودکان و نیز تدریس مهارت‌های شناختی مانند اَشکال، رنگ‌ها، آموزش رفتار اجتماعی، سوادآموزی و مهارت‌های عددی می‌پردازند. وقتی بیشترِ زمانِ مدرسه به آموزش چنین مهارت‌‌هایی اختصاص داده شود، دیگر برای کمک به شکوفایی تفکر خلاق در کودکان زمان چندانی نمی‌ماند. درحالی‌که کمک به پرورش خلاقیت در کودکان، اشتیاق آنها برای یادگیری را بالا می‌برد و توسعه‌ی فکری را هم پشتیبانی می‌کند.
اگر از پنج معلم تعریف خلاقیت را بپرسید، احتمالا پنج جواب متفاوت خواهید گرفت. یکی از تعاریف خلاقیت، روی فرایند «تفکر واگرا» تمرکز دارد که شامل موارد زیر میشود:
- کنار گذاشتنِ ایده‌های قدیمی؛
- ایجاد ارتباطات جدید؛
- گسترش دانش؛
- خلق ایده‌های شگفت‌انگیز.
زمانی که کودک را به تفکر واگرا تشویق می‌کنیم، در واقع انگیزه و اشتیاق کودک را برای یادگیری عمیق بالا برده‌ایم. تشویق به تولید ایده‌های جدید، توانایی تفکر خلاق در کودکان را افزایش می‌دهد. وقتی کودکمان یاد بگیرد که «ابهام» چیز ترسناکی نیست، مهارت تفکر پیچیده، خودنمایی می‌کند. برای مثال، کودکی که به تولد دوستش دعوت شده است، از یک طرف، از اینکه به یک مهمانی دعوت شده هیجان‌زده است، از طرف دیگر، چون مانند دوستش کادو دریافت نمی‌کند، عصبانی است. کودک در این موارد به کمک احتیاج دارد تا بیاموزد هیچ اشکالی ندارد که در یک لحظه دو احساس یا ایده‌ی متضاد داشته باشد. برای کودکان این فرصت را فراهم کنید تا مجبور شوند در فضایی مبهم یا نامعلوم ایده پردازی کنند. می‌توانید به کودک کمک کنید تا بفهمد:
- بعضی احساسات و آرزوها در میان همه‌ی افراد مشترک‌اند، اما بعضی از آرزوها و ایده‌ها تنها مخصوص خود او هستند.
- دوستانش همیشه نمی‌خواهند بازی دلخواه او را انجام بدهند.
- می‌تواند برخی کارها را همین الان و برخی را در آینده انجام بدهد.
- یک ایده، گاهی ممکن است معرکه باشد و گاهی هم ممکن است اصلا خوب نباشد (مثلا آواز خواندن به‌طورکلی ایده‌ی خوبی است اما در زمان خواب عصر اعصاب‌خُردکن است!)
- هر عملی، تبعات و پیامدهایی دارد. پایه‌گذاری این شیوه‌ی فکر کردن، قدرت استدلال و تفکر خلاق در کودکان را رشد می‌دهد.
نکات و روش‌هایی برای پرورش تفکر خلاق در کودکان
برای ارتقای خلاقیت کودکان، نکات زیر را همیشه در ذهن داشته باشید:
- یکی از مهم‌ترین راه‌هایی که کودک ارزش وجودی خود را درک می‌کند، ارتباطش با والدین و بزرگ‌ترهاست.
- در تعریف‌و‌تمجید از فعالیت‌ها و ایده‌های کودک دست‌و‌دلباز باشید.
- حواس‌تان باشد هر کودکی شخصیت منحصر‌به‌فردی دارد و در پرورش خلاقیت او باید متناسب با شخصیتش برخورد کنید.
- دورهمی‌هایی تشکیل بدهید که کودکان در کنار هم بتوانند آزادانه ایده‌های خود را بیان کنند و به حل مسئلهمشخصی بپردازند.
در ادامه با روش‌های پرورش تفکر خلاق در کودکان آشنا می‌شوید.
۱. از کودکان سؤال‌های باز بپرسید
یکی از بهترین روش‌ها برای ایجاد تفکر خلاق در کودکان، طرح «سؤالات باز» یا سؤالاتی است که به سبک سقراط مطرح می‌شوند. چنین سؤالاتی به کودک کمک می‌کنند تا از زمان و مکان فاصله بگیرد. انتخاب‌ها، مقایسه‌ها، ایده‌های جدید و سرگرم‌کننده و نحوه‌ی پاسخ به این سؤالات، در تقویت تفکر خلاق در کودکان بسیار مهم هستند. مزیت این سؤالات این است «پاسخ غلط» ندارند. در ادامه به چند سؤالِ باز اشاره شده است که می‌توانید آنها را از فرزندتان بپرسید و خلاقیتش را تحریک کنید:
- اگر همیشه جمعه‌ها باران ببارد چه اتفاقی می‌افتد؟
- اگر ماشین‌ها هیچ‌وقت فرسوده نشوند چه میشود؟
- چرا هیچ‌وقت با موهای مرتب از خواب بیدار نمی‌شویم؟
- اگر یک زنبور عسل، یک گاو و یک شبدر در کنار هم قرار بگیرند چه میشود؟
- اگر گربه‌ها بتوانند پارس کنند چه اتفاقی می‌افتد؟
- اگر تمام کفش‌های دنیا فقط در یک سایز تولید می‌شدند چه اتفاقی می‌افتاد؟
به این مورد توجه کنید که نمونه‌های بالا صرفا چند ایده هستند. سؤالاتی که از فرزندتان می‌پرسید، باید متناسب با خصوصیات او باشند. کودکان تجربه‌های اندکی دارند؛ مثلا یک کودک شهری شاید هرگز شبدر یا گاو ندیده باشد و نتواند فضای تعدادی از سؤالات را مجسم کند. در صورت امکان، بچه‌ها را به گردش ببرید و موقعیت‌های مختلف را به آنها نشان بدهید، یا برای‌شان فیلم بگذارید و دنیا را به‌طور شفاف‌تری برای‌شان توضیح بدهید. از معلمان مدرسه نیز بخواهید متخصصان مختلف را برای سخنرانی دعوت کنند و تجربیات جدیدی به کودکان منتقل کنند.
خیلی خوب است که بتوانیم شرایطی برای پرورش خلاقیت کودکان در زمینه‌های مختلف مهیا کنیم. مثلا هرگاه کودک درگیر کارهای هنری، اجرای نمایش، موسیقی یا عروسک‌بازی است، خلاقیت او را به تحرک واداریم.
۲. کودکان را با دنیای هنر آشنا کنید
نقاشی روی سه‌پایه یا نقاشی انگشتی، آن هم در حین گوش دادن به موسیقی کلاسیک، طراحی و گِل‌بازی، مثال‌هایی از فعالیت‌های هنری هستند که خلاقیت را افزایش می‌دهند. این فعالیت‌های ساده می‌توانند در تمام مهدکودک‌ها و مدارس اجرا شوند.
بهبود قدرت مشاهده و افزایش دقت، به کشف خلاقیت و تفکر خلاق در کودکان منجر می‌شوند. برای مثال، مربی مهدکودکی کاغذ و آبرنگی آبی‌رنگ به کودک می‌دهد. کودک ابتدا با قلممو روی کاغذ یک ضربه می‌زند و در تصورات خود همان یک نقطه‌ی آبی را گسترش می‌دهد. او قلم‌موی خود را در آب فرو می‌برد و محو تماشای این میشود که باریکه‌ی آبی‌رنگ در عمق آب فرو می‌رود. سپس کم‌کم متوجه میشود برای پُررنگ‌ترشدن، باید مرتب قلممو را روی کاغذ بکشد. تمام فرایند نقاشی کشیدن برای کودک یک کشف خلاقانه است. کودک در این لحظه منتظر است به‌خاطرِ این کشف، بزرگ‌ترش از او تعریف کند. حساسیت شما روی تجارب جدید کودک، می‌تواند به رشد تفکر خلاق او کمک کند. با تعریف‌و‌تمجید شما، اشتیاق و تعهد کودک که از الزامات خلاقیت است، تأمین میشود.
۳. شرایطی برای جنبوجوش و تحرک بچه‌ها فراهم کنید
خیلی از بچه‌ها احتیاج دارند دائما در جنبوجوش باشند. برای چنین کودکانی بهتر است رقص را در برنامه‌ی روزانه‌شان بگنجانید. مربی‌های مهدکودک می‌توانند بچه‌ها را به دو دسته تقسیم کنند. به یک دسته مأموریت بدهند که با دست، ابزارآلات موسیقی یا پای‌کوبی، آهنگی تولید کنند و از گروه دوم بخواهند خوب به ریتم گوش کنند و با آهنگ ساخته‌شده برقصند.
کودکان کم‌کم یاد می‌گیرند با استفاده از بدن‌شان، احساسات و حرکات را نمایش بدهند. کودکان نوپا عاشق این هستند که مثل خرگوش بالاو‌پایین بپرند. بچه‌های بزرگ‌تر ممکن است دوست داشته باشند ادای لاک‌پشت، سنجاقک یا فیل را دربیاورند. از کودکان بخواهید تلاش کنند تنها با بدن خود احساس خاصی مانند احساس خوشحالی، عصبانیت یا هیجان‌زدگی را نشان بدهند.
تفکر خلاق در پس‌زمینه‌ی بسیاری از بازی‌ها وجود دارد. مثلا در بازی ساده‌ی «مار بازی»، بچه‌ها روی شکم می‌خوابند، مچ‌ِ پایِ نفر جلویی را می‌گیرند و یک مار دوتکه‌ای درست می‌کنند. هر تیم دونفره باید به دنبال تیم دیگری بخزد تا به ماری چهارتکه تبدیل شود. در این بازی بچه‌ها یاد می‌گیرند چطور شکل کلی مار و اتحادشان را در طول مسیر حفظ کنند.
۴. بازی‌های تجسمی را به کودکان یاد بدهید
بازی «تجسم کن …» خلاقیت کودک را پرواز می‌دهد. این بازی به بازیابی اطلاعات، مرور خاطرات، مقایسه، ایده‌پردازی و ایجاد ارتباط بین اطلاعاتِ از هم گسیخته احتیاج دارد. بعد از ارائه‌ی توضیحاتی مختصر، به کودک اجازه بدهید خودش سناریوهای خیالی متفاوتی بسازد. بگذارید خیالات او پروبال بگیرند. حتی می‌توانید از کودک بخواهید تجسم کند به موجودی تبدیل شده است. چه موجودی را انتخاب می‌کند؟ در قالب این موجود، روز خود را چگونه می‌گذراند؟
بازی دیگر، بازی «انتخاب» است. این بازی به کودک کمک می‌کند که خود را بهتر بشناسد و متوجه شود ترجیحاتش چه هستند و در مواقع خاص چه عکس‌العمل‌هایی نشان می‌دهد. مثلا از او بپرسید اگر این سه معلم را داشتی و مجبور بودی یکی را پس بدهی، کدام را پس می‌دادی؟ چرا؟ با دو معلم دیگر چه می‌کردی؟ از دست این دو معلم در کنار هم کار خاصی بر می‌آید؟ چه‌کاری؟
بازی «کاربردها» باعث میشود کودکان با استفاده از خلاقیت‌شان به کاربردهای جدیدی برای ابزارها فکر کنند. می‌توانید تعدادی وسیله‌ی بی‌ربط به کودک بدهید و از او بخواهید با ترکیب آنها وسیله‌ای کاربردی بسازد. یا یک وسیله به او بدهید و از او بخواهید کاربرد جدیدی برای آن پیدا کند. مثلا به تعدادی بچه‌ی شش‌ساله تعدادی کراوات داده شد. تعدادی از بچه‌ها از این کروات‌ها به‌عنوان کمربند پرواز استفاده کردند، برخی هم تجسم کردند که این کراوات‌ها مارهایی هستند که روی زمین می‌خزند.
به کودکان فرصت بروز خلاقیت بدهید و بعد گوشه‌ای بنشینید و از افکارشان لذت ببرید.
۵. کودکان را به پیک‌نیک خانگی ببرید
با کمک بچه‌ها سناریویی بریزید تا پیک‌نیکی داخل مهدکودک داشته باشید، انگار که دسته‌جمعی رفته‌اید شمال! تلاش کنید با استفاده از وسایل، به داخل مهد فضایی مسافرتی بدهید. مثلا قسمتی از اتاق را پر از صدف و شن کنید. ساندویچ و اسنک‌های تابستانی درست کنید. از مادرها خواهش کنید یک‌دست لباس شنا و حوله‌ی تمیز به بچه‌ها بدهند. یک استخر پلاستیکی وسط اتاق بگذارید، انگار که بچه‌ها به استخر یا دریا آمده‌اند. از بچه‌ها بخواهید تجسم کنند که اینجا شمال است.
۶. برای کودکان شعر بخوانید
شعر بخوانید. نتایج تحقیقات نشان داده جریان تعاملات زبانی در مسیرهای عصبی برای رشد خلاقیت خیلی اهمیت دارد. استفاده از استعاره‌ها یا ضرب‌المثل‌ها برای کودکان کوچک، مغزشان را غافلگیر می‌کند. می‌توانید برای ارائه‌ی راه‌حل برای مشکلی که کودک به آن برخورد کرده است، از شعر استفاده کنید و از او بخواهید سعی کند به خاطر بیاورد که مصرع بعدی آن چیست؟
۷. در بندِ برنامه‌ریزی‌ها نباشید
سؤالی از معلمان و مربیان مدارس و مهدکودک‌ها دارم. حال که تا اینجای مقاله را خواندید، چطور کلاس خود را برای ماجراهای خلاقانه آماده می‌کنید؟ فضای کافی برای ایجاد بلوک‌های امن، ماشین‌ها، بزرگراه‌ها و ترافیک‌ها ایجاد کنید. لوازم امداد را در کلاس آماده بگذارید تا اگر خلاقیت کودکان موجب مصدومیت آنها شد، به‌سرعت بتوانید اقدامات لازم را انجام بدهید. سعی کنید محدودیت‌ها و برنامه‌ریزی‌های زمانی کمتری اعمال کنید تا بچه‌ها بدون نگرانی درباره‌ی زمان، بتوانند خلاقیت خود را پروبال بدهند.
کتابخوانی برای کودکان و فعالیت‌های آرام، به آنها کمک می‌کند انسجام اجتماعی را بیاموزند. اما زمانی را هم به انجام فعالیت‌های دسته‌جمعی و پُرجنب‌و‌جوش هم اختصاص بدهید. ممکن است بچه‌ها در فعالیت‌های برنامه‌ریزی‌نشده، چیزهای جالب‌تری کشف کنند. مثلا اگر تمام بچه‌ها دارند گرگم‌به‌هوا بازی می‌کنند، اما یک بچه محو تماشای پروانه‌ای شده است، یک مربی منعطف به او خرده نخواهد گرفت. اولویت یک مربی زبده باید رشد و پرورش کودک باشد، نه اجرای مو‌به‌موی برنامه‌های از پیش تعیین‌شده.
آیا بازی کردن به رشد تفکر خلاق در کودکان کمک می‌کند؟
یکی از اجزای ضروری هر کلاسی، اجرای نمایش و بازی است. در این نوع بازی‌ها، بارها تعدادی از بچه‌ها گرگ می‌شوند و تعدادی جیغ‌زنان در نقش برّه فرار می‌کنند. مربی برای افزایش خلاقیت کودکان می‌تواند در این لحظه وارد عمل شود. او می‌تواند به کودک کمک کند تا رفتار کلیشه‌ای‌اش را به تصویر بزرگ‌تری از جهان متصل کند. معلمان، همیشه ناظر رفتار کودکان هستند و به‌مرور زمان، سبک منحصر‌به‌فرد، ترس‌ها، نقاط قوت و فانتزی‌های هرکدام از آنها را می‌شناسند. رفتار تکراری بچه‌ها در واقع همان روش آنها برای مقابله با استرس است. سعی کنید بعد از بازی، عکس‌العمل بچه‌ها را مورد سؤال قرار بدهید تا دلیل رفتارهای خاص‌شان را بهتر متوجه شوید و بتوانید راهکار‌های بهتری به آنها ارائه بدهید.
چگونگی ارتباط کودکان با بزرگ‌ترهایشان، امکاناتی که در اختیار دارند و فعالیت‌هایی که انجام می‌دهند، روی توسعه‌ی خلاقیت‌شان اثر بسزایی دارد. مدارس یا خانواده‌هایی که به کودکان اجازه می‌دهند بدون ترس تفکرات خود را بیان کنند، با دیگران مخالفت کنند و به درک روابط دنیا بپردازند، امکان خلاقیت بیشتری را به آنها می‌دهند.
برگرفته از Scholastic
