ماه آبی چیست؟
ماه آبی (Blue Moon) پدیده‌ای نسبتا کمیاب است. در تعریف ماه آبی به ظهور یک ماه کامل اضافی در یک دوره مشخص اطلاق می‌شود. به عبارت دیگر پدیده بلو مون از ظهور ۴ قرص کامل ماه در یک فصل حکایت می‌کند.
به طور کلی دو تعریف از این پدیده وجود دارد. همچنین یک سوءبرداشت نیز از آن دیده می‌شود که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
ماه آبی بعدی در تاریخ ۱۱ بهمن ۱۳۹۶ دیده خواهد شد. نکته مهم این پدیده همزمانی آن با “ابرماه” و “ماه‌گرفتگی” است. به همین دلیل به آن “ابرماه سرخ آبی” اطلاق می‌کنیم.
ماه آبی (Blue Moon) چیست؟
در تعریف قدیمی‌تر ماه آبی می‌گوییم در هر فصل به طور معمول ۳ ماه کامل (قرص ماه) قابل مشاهده است. اگر ماه کامل چهارمی دیده شود، عمدتا به سومین قرص کامل، ماه آبی گفته می‌شود. این تعریف را ماه کامل فصلی (Seasonal Blue Moon) می‌گوییم که بنابرگفته ناسا، حدودا هر ۲.۵ سال یکبار رخ می‌دهد. (بنابر گقته ویکی‌پدیا، به طور دقیق‌تر هر ۲.۸ سال یکبار اتفاق می‌افتد)، اما چرا تنها در هر فصل فقط سه قرص ماه را می‌توان در آسمان مشاهده کرد؟
فاصله زمانی میان هر دو قرص ماه حدودا ۲۹.۵ روز است. با این حساب وقوع دو ماه کامل در بازه زمانی ماه‌های ۳۰ روزه یا ۳۱ روزه نمی‌گنجد (به این معنا که در ماه فوریه میلادی امکان وقوع پدیده ماه آبی وجود ندارد).
در هر فصل به طور معمول ۳ ماه کامل رخ می‌دهد. همچنین در برخی موارد به دلایل سنتی یا مذهبی، ماه کامل باید در زمان‌های مشخصی از سال رخ دهند. به عنوان مثال ماه قبل از یول (Yule جشنی مذهبی است که در طول زمان با میلاد حضرت مسیح همزمان شده است) همواره باید قبل از کریسمس رخ دهد.
در تعریف دیگر، ماه آبی را دومین ماه کامل در یک ماه تقویمی میلادی عنوان می‌کنند. این تعریف که تحت عنوان ماه کامل ماهیانه (monthly Blue Moon)، در سال‌های اخیر به دلیل تفسیر ناردست از تعریف اصلی در تقویم سالیانه درج شده است. به عبارت بهتر وقوع این ماه آبی به دلیل اختلاف میان ماه قمری و میلادی است که منجر می‌شود دو ماه کامل در یک ماه میلادی اتفاق بیافتد.
تصویری پردازش شده از ماه آبی در شهر نیویورک در ۳۱ آگوست ۲۰۱۲. (اعتبار: Tomsajinsa یک رصدگر آسمان شب)
کدام یک از دو تعریف صحیح هستند؟ خب از آنجا که زبان و معانی لغات پیوسته در حال تکامل هستند، شما می‌توانید انتخاب خود را داشته باشید. هر دو تعریف امروزه مورد استفاده قرار می‌‌گیرند و هر دو معتبر شناخته می‌شوند. دونالد اولسن (Donald Olson) ستاره‌شناس اهل تگزاس، در سال ۲۰۰۶ در ستونی در مجله The Sky & Telescope نوشت:
تعریف دوم عمومی است و بیش از دو دهه است که استفاده می‌شود. تفسیر درستی باشد یا خیر، مانند جنی است که از بطری خارج شده و نمی‌توان آن را بازگرداند، اما لزوما چیز بدی نیست.
ماه آبی ماهیانه بعدی (دومین ماه کاملی که در طول یک ماه رخ می‌دهد) در تاریخ ۳۱ ژانویه (۱۱ بهمن ۹۶) خواهد بود. به طرز تصادفی و شگفت‌انگیزی، این ماه آبی با دومین ابرماه سال ۲۰۱۸ (سومین ابرماه سال ۹۶) و همچنین با یک ماه گرفتگی همراه شده است.
علاوه بر این در ۲۱ می ۲۰۱۶ (۳۱ اردیبهشت ۹۷)، یک ماه آبی فصلی نیز خواهیم داشت. مورد بعدی در بهار سال ۲۰۱۹ خواهد بود که ماه کامل سوم آن فصل را در شب‌هنگام ۱۸ می ۲۰۱۹ می‌توان مشاهده کرد.
ریشه یابی واژه ماه آبی
آنطور که فیلیپ هیسکاک (Philip Hiscock)، فولکور پژوه دانشگاه نیوفوندلند می‌گوید، عبارت “وقتی که ماه آبی شد ” (once in a Blue Moon)، که می‌توان آن را معادل عبارت “صد سال سیاه” در زبان فارسی بدانیم بیش از ۴۰۰ سال است که در زبان انگلیسی رواج دارد.
او در سال ۲۰۱۲ و در مقاله‌ای در مجله The Sky & Telescope توضیح داد که معنای این عبارت به مرور تکامل یافته و دلالت بر “هرگز” اتفاق نیفتادن چیزی می‌کند. او در این رابطه مثالی را مطرح می‌کند و می‌گوید جمله “من وقتی که ماه آبی شد با تو ازدواج می‌کنم” معادل جمله “اگر فیل‌ها پرواز کنند من با تو ازدواج خواهم کرد” است.
آقای هیسکاک می‌گوید امروزه اما معنای عبارت “وقتی ماه آبی شد” از “هرگز” نیز فاصله گرفته و بیشتر بر نادر بودن یک موضوع دلالت می‌کند.
بنابر گفته ناسا:
ماه در هنگام وقوع پدیده ماه آبی عمدتا به رنگ خاکستری کمرنگ و سفید است و تقریبا هیچ وجه تمایزی میان آن و سایر ماه‌هایی که تاکنون دیده‌اید، وجود ندارد. شاید ما بتوانیم یک ماه کامل را به زور به تقویم یک ماه دیگر وارد کنیم، اما هیچگاه نمی‌توانیم ویژگی‌های ظاهری آن را تغییر دهیم. بنابراین رنگ آن همواره ثابت باقی خواهد ماند.
شاید پدیده ماه آبی منجر به تغییر رنگ ماه نشود، اما رنگ ماه در موارد نادری می‌تواند دچار تغییر شود. به عنوان مثال در سال ۱۸۸۳، هنگام فوران آتشفشان کاراتوا این مهم رخ داد. غبارهای ناشی از فوران که در هوا معلق بودند، در نقش فیلتر عمل می‌کردند.
این اتفاق منجر شد نور خورشید و ماه در سراسر جهان به رنگ سبز و آبی دیده شود. ناسا گمان می‌کند این پدیده بود که منجر شد تا برای نخستین بار بذر عبارت “ماه آبی” پاشیده شود.
پدیده Blue Moon چه زمانی رخ می‌دهد؟
حالا می‌رسیم به تعاریف ضد و نقیضی که از این پدیده وجود دارد.
تعریف قدیمی واژه ماه آبی به سالنامه کشاورزی اکنون منسوخ شده‌ی مین (Maine) یا آلماناک باز می‌گردد. اعضای مجله The Sky & Telescope چهل نسخه از این مجله را که به حد فاصل سال‌های ۱۸۱۶ تا ۱۹۶۲تعلق دارد، به دست آورده‌اند. در این تقویم تعداد بسیار زیادی ماه کامل فهرست شده است، به طوری که هیچ یک از آنها در یک ماه مستقل گزارش نشده‌اند.
در شماره آگوست ۱۹۳۷ این سالنامه توضیح داده شده است که:
ماه به طور معمول در هر سال ۱۲ و در هر فصل ۳ مرتبه قرص کامل را تجربه می‌کند. اگر چه گهگاه سال‌هایی هم وجود داشته که در طول آن به جای ۱۲ بار معمول، ۱۳ ماه کامل مشاهده شده است. آن یک ماه اضافی به این معناست که یکی از چهار فصل باید در عوض داشتن ۳ ماه کامل معمول، ۴ مرتبه قرص ماه در آنها دیده شود.
در این تقویم قانون مشخصی برای نامگذاری هر ماه وجود داشت. به عنوان مثال آخرین ماه فصل زمستان بایستی در طول ماه لنت (Lent) رخ داده باشد. به همین دلیل به آن لقب Lenten Moon داده شده است. به همین ترتیب نخستین ماه کامل فصل بهار را ماه تخم‌مرغی (Egg Moon) یا ماه ایستر (Easter Moon) نام نهاده بودند. به عبارت دیگر این ماه بایستی در هفته منتهی به عید پاک (Easter ) در آسمان ظاهر شود.
به طور کلی می‌توان عبارت ماه آبی را در دو چهارچوب “جوی” و “نجومی” تعریف کرد. تا بدین‌جای مطلب ماه آبی نجومی به تفصیل توضیح داده شد. اما ماه آبی جوی که پدیده نسبتا نادری است، رنگ ماه تغییر می‌کند و آبی دیده می‌شود. عامل اصلی چنین پدیده‌ای ریزگرد‌ها هستند، سوسپانسیون ذرات جامد در گاز که طول آنها در ابعاد میکرومتر است، طول موج رنگ قرمز را از پرتو‌های نور ماه جذب و نیز طول‌موج های مربوط به رنگ‌های آبی و بنفش را منعکس می‌کند. به این ترتیب ماه به رنگ آبی دیده می‌شود. آتش‌سوزی‌ها و آتشفشان‌ها مهم‌ترین رخداد‌هایی هستند که به بروز پدیده ماه آبی جوی منجر می‌شوند. به عنوان نمونه پس از فوران آتشفشان در سال ۱۹۸۳ در مکزیک چنین پدیده‌ای را می‌توان مشاهده کرد. (اعتبار: ویکی‌پدیا)
بنابراین وقتی یکی از فصول مشخص سال، چهار ماه کامل داشته باشد، به ماه سوم آن، ماه آبی گفته می‌شود. به این ترتیب باقی ماه‌های کامل می‌توانند راس موقع مناسب در انقلاب زمستانی (solstices) و یا اعتدل بهاری (equinoxes) اتفاق بیافتند.
تعریف دوم ماه آبی
پس تعریف دوم ماه آبی چه می‌شود؟ آیا ماه آبی به دومین ماه کامل هر ماه گفته نمی‌شود؟ نه به آن صورت! درواقع این تعریف یک تفسیر نادرست از تعریف اصلی است.
در مقاله Sky & Telescope، که به صورت سوال و جواب و در شماره جولای ۱۹۴۳ منتشر شد، هیسکاک سعی داشت تا در فهم ریشه این واژه به ما کمک کند. اما در تعریف دومی که تحت عنوان “ماه آبی ماهیانه” عنوان می‌شود، چیزی از قلم افتاده است. هیچ تاریخی به عنوان “مثال این تعریف” مشخص نشده است.
در سال ۱۹۴۶، جیمز پرویت (James Pruett)، یک منجم آماتور، در نوشته‌ای در مجله Sky & Telescope این تعریف دوم را پایه گذاری کرد. آنطور که هیسکاک معتقد است، پرویت مطلب خود را با یک فرض نادرست در مورد چگونگی استفاده این واژه در تقویم آلماناک (مین) مورد پرداخت قرار داده است. پرویت نوشته بود:
“در سالنامه آلماناک وقوع ۱۳ ماه کامل در یکسال، در ۱۹ سال متوالی ۷ مرتبه رخ داده بود. این بدین معناست که ۱۱ ماه از سال، یک ماه کامل و در یکی از ماه‌ها شاهد ۲ قرص ماه بوده‌ایم. این تفسیر من از واژه ماه آبی است.”
اما هیسکاک به این نظر نقدی وارد می‌کند. او قرص کامل ماه در ۲۱ آگوست ۱۹۳۷ را دومین ماه آبی “ماه” نمی‌داند و توضیح می‌دهد که در طول سال ۱۹۳۷ تنها ۱۲ ماه کامل وجود داشته است و تفسیر نادرست پرویت به دلیل ضعف اطلاعات آن از ماه‌های کامل سال ۱۹۳۷ است.
مجله Sky & Telescope تعریف جدید پرویت از ماه آبی را پذیرفت. همچنین مطلب پرویت در این ستون به عنوان منبع یک برنامه رادیویی سندیکای ملی در سال ۱۹۸۰ مورد استفاده قرار گرفت. قیسکاک معتقد است این برنامه عامل اصلی شیوع این تفسیر نادرست از پدیده ماه آبی بوده است.
